بیماری بروسلوز یا تب مالت یک بیماری بومی در ایران است که بطور پراکنده در اغلب نقاط ایران دیده می‌شود. موارد بروز این بیماری در کشور همه‌ساله با آغاز فصل بهار که همزمان با افزایش زایش در دام‌هاست، روند صعودی یافته ولی به تدریج و با تغییر آب و هوا موارد بروز آن کاهش می‌یابد.
در همین رابطه چندی پیش دومین همایش کشوری تب مالت با همکاری مرکز تحقیقات بیماری‌های عفونی و گرمسیری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و مرکز مدیریت بیماری‌های وزارت بهداشت برگزار شد که در آن ضمن ارایه آخرین آمار از وضعیت شیوع این بیماری در ایران، راه‌های پیشگیری از این بیماری در انسان مورد بحث و تبادل نظر کارشناسان قرار گرفت. این مقاله شما را بیشتر با این بیماری قدیمی و بومی در ایران و وضعیت شیوع آن آشنا می‌کند.
بیماری‌های مشترک بین انسان و دام که با نام زئونوز‌ها شناخته می‌شوند از جمله عفونت‌هایی هستند که بین انسان و سایر حیوانات مهره‌دار و یا بالعکس در شرایط طبیعی منتقل می‌شوند. ظاهرا هدف از نامگذاری گروهی از بیماری‌ها با این عنوان، ایجاد یک مسوولیت حرفه‌ای مشترک بین پزشکان و دامپزشکان بود تا بدین ترتیب آنان بتوانند با همکاری یکدیگر در زمینه تحقیقات و کنترل این بیماری‌ها، گام‌های بسیار موثری در جهت تامین بهداشت عمومی بردارند.
به گفته دکتر محمد علی راد، استاد بیماری‌های مشترک دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، تاکنون بیش از 200 بیماری مشترک بین انسان و دام مورد تایید دانشمندان و پژوهشگران علوم پزشکی و دامپزشکی قرار گرفته است و چند بیماری عفونی دیگر نیز تحت بررسی و مطالعه پژوهشگران و بویژه اپیدمیولوژیست‌ها قرار دارد که احتمال می‌رود در آینده نزدیک در ردیف زئونوز‌ها قرار گیرند.
با توجه به اهمیت کنترل این بیماری‌ها و نقش آن در شکوفایی اقتصادی و توسعه یافتگی جوامع انسانی، از سال‌ها پیش بسیاری از کشور‌های پیشرفته جهان بخش عمده‌ای از بودجه سلامت خود را صرف کنترل و ریشه کنی این بیماری‌ها کرده‌اند و شاید به همین دلیل است که این روز‌ها کمتر شاهد شیوع بیماری‌های مشترک در این کشور‌ها هستیم. اما در کشور‌های در حال توسعه، این نوع از بیماری‌ها، هنوز به عنوان یکی از چالش‌های اصلی نظام بهداشت و درمان آنان قلمداد می‌شود.
در کشور ما نیز توجه به بیماری‌های مشترک بین انسان و دام و کنترل آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است به نحوی که بنا به گفته برخی از کارشناسان، هم اکنون نزدیک به پنجاه درصد از بیماری‌هایی که مردم گرفتار آن هستند به نحوی به دام و حیوان مربوط می‌شود.
تعریف تب مالت و علائم آن
بروسلوز یا تب مالت عبارت است از یک عفونت باکتریایی مشترک بین انسان و دام که عامل آن باکتری از جنس بروسلاست. این بیماری معمولاٌ در اثر انتقال یکی از انواع بروسلا ملی تنسیس از گوسفند و بز، بروسلاسویس از خوک، بروسلا آبورتوس از گاو و بروسلا کنیس از سگ به انسان ایجاد می‌شود. این بیماری اولین بار در اواخر قرن نوزده میلادی از طحال سربازی که بر اثر این بیماری فوت کرده بود توسط فردی بنام بروس جدا شد.
این عفونت باکتریایی معمولا اعضای خون‌ساز بدن، از جمله مغز استخوان، گره‌های لنفاوی، کبد و طحال را تحت تاثیر قرار می‌دهد و در انسان دارای دو نوع حاد و تحت حاد یا مزمن است. نوع حاد این بیماری پس از یک دوره نهفتگی چند روزه تا چند هفته‌ای که گاهی اوقات ممکن است چند ماه نیز طول بکشد، بصورت ناگهانی ظاهر می‌شود که شامل علائمی از قبیل: تعریق شدید، سردرد شدید، درد ناحیه مفاصل و پشت که بصورت ناگهانی تظاهر یافته و شدت آن بتدریج افزایش می‌یابد، است.
حرارت بدن نیز در این مرحله بین 7/37 و 4/39 در نوسان بوده که در حالت اوج خود ممکن است به 41 درجه نیز برسد.البته همراه با این نشانی‌ها کاهش اشتها، ضعف و خستگی مفرط و احساس افسردگی نیز مشاهده می‌شود.
شکل تحت حاد بیماری بروسلوز(تب مواج) ممکن است به دنبال فرم حاد آن ظاهر شود. در این مرحله خستگی مفرط یک علامت شایع است که به همراه درد ناحیه پشت مشاهده می‌شود. در این شکل از بیماری، بخصوص هنگام عفونت با بروسلا ملی تنسیس، ممکن است درد سیاتیک نیز بروز کند.
بطور کلی در شکل تحت حاد بیماری حرارت بدن نامنظم بوده و همراه با تحلیل قوای بدن است که ممکن است در برخی موارد به شکل حاد آن تبدیل شود. این مرحله از بیماری ممکن است 12 تا 16 ماه دوام یابد و حدود 20 درصد از بیماران ممکن است وارد این مرحله شوند.
همچنین نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد بیشترین عارضه‌ای که در مبتلایان به تب مالت وجود دارد، عوارض گوارشی خفیف شامل تهوع، استفراغ، بی‌اشتهایی، یبوست، درد شکم و اسهال است که در 70 درصد از بیماران مبتلا به تب مالت مشاهده شده است. در مورد علایم بیماری در حیوانات باید گفت که در اغلب موارد باکتری بروسلا باعث سقط جنین در حیوانات آلوده شده و از سوی دیگر سبب لاغر شدن حیوان و حذف تدریجی آن از گله و یا مرگ آن می‌شود.
راه‌های انتقال بیماری
میکروب بروسلا قادر است از طریق هر یک از بافت‌ها وارد بدن انسان شود و چون در محل ورود خود آثار قابل رویتی بر جای نمی‌گذارد، نمی‌توان بطور دقیق مشخص کرد که این میکروب به چه نسبتی از راه پوست یا بافت‌های مخاطی دهان، چشم و دستگاه تناسلی وارد بدن شده است.
منبع طبیعی بروسلوز انسانی، حیوانات اهلی و بخصوص گاو، گوسفند، بز و خوک هستند. عفونت بروسلوز در انسان عمدتا از طریق خوردن بافت‌های آلوده حیوانات و یا فرآورده‌های لبنی و یا از طریق انتقال مستقیم از راه پوست صورت می‌گیرد. همچنین پژوهش‌ها در این زمینه نشان داد که انسان از طریق تنفس نیز ممکن است به بروسلوز مبتلا شود ولی انتقال بیماری در شرایط طبیعی از انسان به انسان ممکن نیست.
درمان بیماری
پس از تشخیص قطعی بیماری با انجام آزمایش خون، درمان شامل یک دوره استراحت در رختخواب و مصرف آنتی‌بیوتیک‌آغاز می‌شود.
در این مورد معمولاً لازم نیست که بیمار از دیگران جدا شود. البته می‌بایست تمامی اعضای خانواده که ممکن است از همان محصول لبنی آلوده مصرف کرده باشند تحت معاینه و آزمایش قرار گیرند. درمان معمولا شامل استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها‌یی نظیر تتراسیکلین و استفاده از داروهای کورتیزونی برای کاهش پاسخ التهابی در موارد شدید و همچنین استفاده از داروهای ضد درد برای تسکین دردهای عضلانی است که البته انجام همه این موارد می‌بایست تحت نظارت پزشک معالج صورت پذیرد.
تب مالت، بیماری با منشأ غذایی
در کشور‌های توسعه یافته، انتقال بیماری بروسلوز از طریق مواد غذایی در اثر پاستوریزاسیون شیر و ریشه‌کنی بروسلا آبورتوس به حداقل ممکن رسیده است و هم اکنون این بیماری به عنوان یک بیماری شغلی در این کشور‌ها قلمداد می‌شود که افرادی نظیر دامپزشکان، کشاورزان و کارگران کشتارگاه را مبتلا می‌سازد. این در حالی است که همین بیماری در کشور‌های در حال توسعه بصورت یک بیماری بومی و آندمیک بوده که راه عمده انتقال آن از طریق خوردن بافت‌های آلوده حیوانات، شیر و محصولات لبنی غیر پاستوریزه می‌باشد.
در این زمینه باید یاد آور شد که گاو آلوده به میکروب بروسلا این باکتری را بطور متناوب و اغلب برای مدت طولانی همراه شیر دفع می‌کند که این مورد می‌تواند به عنوان منبعی مهم برای انتقال آلودگی به انسان باشد. همچنین تحقیقات نشان داد که این باکتری در طول مراحل ساخت پنیر زنده مانده و می‌تواند ماه‌ها به زندگی خود در انواع پنیر‌های سخت ادامه دهد.
از سوی دیگر با توجه به‌اینکه باکتری تب مالت در خامه و بستنی از ماندگاری طولانی برخوردار است، چنین به نظر می‌رسد که بستنی‌ها به عنوان یکی از منابع آلوده پنهان برای تب مالت به شمار می‌‌روند و بدین ترتیب استفاده زیاد از بستنی‌های تابستانه امکان ابتلای به تب مالت را افزایش خواهد داد. همچنین برخی از یافته‌ها نشان می‌دهد که مصرف گوشت‌های آلوده که بطور ناقص پخته شده است ممکن است بیماری را به انسان انتقال دهد.
پیشگیری از بیماری
بطور کلی و بر اساس یک معیار جهانی، میزان شیوع تب مالت در هر کشوری بستگی بسیار نزدیکی با میزان شیوع بروسلوز حیوانات در آن کشور دارد که این موضوع ضرورت کنترل و ریشه کنی بیماری را در جمعیت دامی کشور دوچندان می‌کند.
در حال حاضر پیشگیری از بروسلوز در گاو و گوسفند با بکارگیری دو نوع واکسن زنده تخفیف حدت یافته بروسلا انجام می‌گیرد. برای پیشگیری از این بیماری در انسان در اغلب کشور‌ها هیچ گونه واکسنی وجود ندارد اما در فرانسه واکسن ضد بروسلا آبورتوس در دسترس است. بدین ترتیب اقدام موثر در زمینه پیشگیری از بروز این بیماری در انسان، رعایت نکات بهداشتی در جهت پرهیز از تماس با نسوج حیوانات مبتلای ذبح شده و همچنین عدم مصرف شیر، پنیر و لبنیات غیر پاستوریزه است.
در همین رابطه موکدا توصیه می‌شود تا شیرخام قبل از هر گونه استفاده، به مدت 15-20 دقیقه تحت حرارت مستقیم شعله قرار گیرد به نحوی که در طی این مدت حداقل 10 دقیقه شیر در حال جوشیدن باشد.
همچنین به منظور یکنواخت شدن دمای جوش در همه نقاط می‌بایست شیر در حال جوشیدن را هر چند وقت یکبار، بخوبی به هم زد. باید توجه داشت که باکتری بروسلای موجود در شیر قادر است به راحتی به ذرات چربی موجود در آن متصل شده و به سطح آن منتقل شود که در چنین شرایطی برداشتن سر شیر بدون رعایت موارد ذکر شده می‌تواند از جمله راه‌های مهم انتقال تب مالت به انسان باشد.
به هر حال در کشور ما بروسلوز به عنوان یکی از بیماری‌های مهم و خطرناک مشترک بین انسان و دام مطرح است و هرگز نمی‌توان بدون حذف، کنترل و یا مبارزه جدی با این بیماری در حیوانات، آن را در جمعیت انسانی ریشه کن کرد که البته انجام هر گونه اقدامی در این زمینه می‌بایست مطابق با شرایط فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی جامعه صورت پذیرد.
